Ásgrímur Jónsson ‘Hekla’ 1909 detail
luister tijdens het lezen van deze column naar: Acadian Driftwood van The Band
Technical skill is mastery of complexity, while creativity is mastery of simplicity.
Christopher Zeeman
Wandelend door een wit winters IJslandschap met een mild glimlachende aurora boven ons, vertelt mijn gids dat in tegenstelling tot de natuur de IJslandse kunst en poëzie weinig belangwekkend zijn. Wellicht is dat nu juist het interessante: Dat zowel de beeldende kunst als de poëzie in IJsland lange tijd een zeker ‘amateurisme’ hebben behouden. Waarbij sommige werken een zeer directe wijze van communicatie hebben behouden, wars van welke kunstzinnige of literaire humbug dan ook, kennelijk is daarvoor in het barre IJslandse klimaat geen plaats.
Nadat Shoju zijn zen studie had voltooid, riep meester Munan hem in zijn kamer. ‘Ik word oud’ zei de meester ‘en voor zover ik weet, Shoju, ben jij de enige die de leer kan voortzetten. Hier is een boek, het is gedurende zeven generaties van meester op meester overgegaan. Het boek is zeer waardevol en ik geef het je als teken van je opvolger schap’. ‘Wanneer het boek zo belangrijk voor u is, kunt u het beter zelf houden’, sprak Shoju ‘ik ontving uw zen zonder geschriften en ben ermee tevreden zoals het is. ‘Dat weet ik’ sprak Munan ‘maar ik schenk het jou als symbool van het ontvangen van de leer’. ‘Hier!’. Zodra Shoju het gewicht van het boek in zijn handen voelde, vertrouwde hij het toe aan de gloeiende kolen in het komfoor waar hij naast stond.
Ásgrímur Jónsson (1876 – 1958) is een van IJslands beroemdste kunstenaars. Als belangrijkste onderwerp koos hij het landschap en de natuur van IJsland. Zijn artistieke ontwikkeling ging van naturalisme via impressionisme naar expressionisme. Het belangrijkste oogmerk in al zijn werk was de weergave van het bijzondere IJslandse licht of zijn interpretatie daarvan. Dit deed hij zowel in olie- als in waterverf, maar zijn bijzondere plaats in de kunstgeschiedenis verdient hij ongetwijfeld vanwege zijn aquarellen, in formaten van soms meer dan een meter.
Schilderen met waterverf is een van de eerste technieken die de mensheid gebruikte voor haar creatieve uitingen. Het is een van de eerste menseigen manieren om te laten zien dat je bestaat, waarbij de techniek minstens zo boeiend is als het bereiken van een mooi eindbeeld. De eerste grotschilderingen in Frankrijk, Spanje maar ook Indonesië dateren al van meer dan dertigduizend jaar geleden. Vanaf deze vroege grotschilderingen loopt een lange traditie in het gebruik van waterverf, van de grafkamers in Egypte, de illustraties in Perzische en middeleeuwse manuscripten, via Italiaanse fresco’s, Nederlandse en Duitse kunstenaars in de zeventiende eeuw, naar de Britse landschapschilders in de achttiende eeuw. Boven alles lijkt waterverf bij uitstek een geschikt medium voor de weergave van het licht. In een aquarel kan een kunstenaar de spontaniteit van een tekening combineren met de kleurrijke expressie van een schilderij. Een aquarel is helder, levendig en licht. Cézanne gebruikte de aquarel bijvoorbeeld om snel een vluchtig moment in de natuur vast te leggen, met potlood vangt hij de vormen, met penseel en waterverf de kleuren en het licht. Ook David Hockney hanteert graag het aquarelpenseel, bijvoorbeeld in zijn Yorkshire Sketchbook, om zo het landschap van zijn jeugd vast te leggen. Deze schetsen waren vaak niet bedoeld als zelfstandige kunstwerken, daarom geven deze werken vaak ook veel inzicht in het werkproces van de kunstenaar. Ook Ásgrímur Jónsson slaagt er in zijn vroege aquarellen vaak schitterend in het licht weer te geven.
In 1903 keert Ásgrímur vanuit Denemarken, waar hij zijn formele training als beeldend kunstenaar heeft genoten, terug naar IJsland, echter zonder opgeleid te zijn als aquarellist. Hij maakt zich dit medium eigen om het IJslandse landschap te kunnen weergave. In zijn memoires geeft hij aan dat de Engelse kunstenaar William Turner zijn grote leermeester in dit medium is. Het is met name de periode tussen 1904 en 1914 dat Asgrimur veel gebruik maakt van waterverf. Een hoogte punt binnen deze periode vormen de jaren 1911 – 1913 waarin hij in grote – soms tot meer dan een meter – waterverfpanorama’s het IJslandse landschap weergeeft en interpreteert. Daarna vervalt hij in herhaling en besluit hij voor langere tijd te stoppen met de toepassing van de aquareltechniek, wel zal hij waterverf blijven gebruiken in zijn illustraties bij IJslandse sagen en volksverhalen.
Het uiteindelijke resultaat van zen is vrijheid en een eenvoudig leven. Twijfel aan zichzelf en alle vormen van zoeken, materieel, mentaal en spiritueel. De weerslag van zen kan snel verworden tot een levenloze theorie van terugblikken en nadoen. Waar het om gaat, is de geest van ‘steeds opnieuw beginnen’, het niet weten dat je hart steeds verwarmt, verzacht en verjongt. Zoals de Japanse dichter Basho het verwoordde: Doe niet wat de oude meesters deden, maar zoek wat zij zochten.
For man is essentially alone, and one should pity him and love him and grieve with him.
Halldor Laxness
Ásgrímur Jónsson ‘Hornafiroi Ar’ 1912 detail
Iceland’s song
Hear the geysers in the highlands,
Hear the swans among the islands:
That is Iceland’s song.
Streams through rocky channels sweeping,
Fall through narrow gorges leaping:
That is Iceland’s song.
Song birds ‘round the shores abounding,
Lofty cliff and cave resounding:
That is Iceland’s song.
Roaring breakers shoreward crashing,
Rushing winds like spirits flashing:
That is Iceland’s song.
Deep within my bosom’s keeping
Rest these sounds of nature sleeping,
That is Iceland’s own.
Breathes through every great emotion
Joy, or sorrow’s troubled ocean
Iceland’s softest tone.